به گزارش ماين نيوز، تركيه در سال 2013 هشتمين فولاد‌ساز بزرگ دنيا و سومين فولاد ساز بزرگ اروپا بعد از روسيه و آلمان بود (نمودار1).
اقتصاد تركيه تركيبي از صنايع سنتي و مدرن است كه پايه‌هاي آن را صنايع نساجي، كشاورزي، گردشگري و همچنين دو صنعت بزرگ خودروسازي و فولادسازي تشكيل مي‌دهند. در اين ميان صنعت فولاد يكي از مهم‌ترين عوامل رشد اقتصادي تركيه در دو دهه اخير بوده و هم‌اكنون سومين بخش بزرگ اقتصاد تركيه محسوب مي‌شود.
رشد صنعت فولاد تركيه در 10 سال گذشته بيشتر از هر كشور اروپايي ديگري بوده است. مجموع صادرات فولاد خام و محصولات فولادي كشور تركيه در سال 2012 حدود 19 ميليون تن بوده كه 8/15 ميليارد دلار درآمد براي اين كشور به ارمغان داشته است (گزارش انجمن توليد كنندگان فولاد تركيه).
به غير از سال 2009 كه به علت بحران اقتصادي جهاني، توليد فولاد تركيه كاهش داشته است، در 10 سال گذشته اين كشور به همراه كشورهاي چين، هند و ايران سريع‌ترين رشد را در توليد فولاد داشته است به‌طوري‌كه رشد 17 درصدي سال 2011 تركيه در توليد فولاد به عنوان يك ركورد تاريخي ثبت شده است (نمودار 2).
احداث اولين كارخانه‌هاي فولادي توسط دولتبسياري از افراد آغاز صنعت فولاد تركيه را همزمان با ايران مي‌دانند در حالي‌كه قدمت فولادسازي در تركيه بيشتر از ايران است.
اولين كارخانه فولاد تركيه به نام Karabuk Demir Celik يا آهن و فولاد كارابوك، در سال 1936 (معادل 1315 هجري شمسي) در دوره مصطفي كمال پاشا ملقب به آتاتورك در محل روستاي كارابوك در نزديكي درياي سياه و توسط انگليسي‌ها احداث شد و در سال 1939 ميلادي (1318 شمسي) اولين كوره بلند آن آغاز به كار كرد. در سال 1940 اولين خط نورد تركيه به اين كارخانه اضافه شد و توليد مقاطع طويل را نيز آغاز كرد. اين كارخانه 5/1 ميليون تني كه به‌نام كاردمير نيز شناخته مي‌شود تا سال 1995 متعلق به دولت بود و در اين سال به بخش خصوصي فروخته شده است.
دومين كارخانه فولاد تركيه بنام Eregli Demir Celik يا اردمير بود كه توسط دولت در بندر ايرقلي احداث و در سال 1965 (1344 شمسي) به روش كوره بلند و نورد مقاطع تخت آغاز به كار كرد. امروزه اين كارخانه با ظرفيت 8/3 ميليون تن بزرگ‌ترين توليد‌كننده محصولات تخت در تركيه است. كارخانه اردمير پس از خصوصي‌سازي توسط هولدينگ OYAK خريداري شد و هم‌اكنون تحت عنوان گروه فولاد اردمير فعاليت مي‌كند.
اما سومين كارخانه فولاد تركيه كه عنوان بزرگ‌ترين سايت فولادسازي تركيه را به خود اختصاص داده همان كارخانه فولاد اسكندورن يا ايزدمير (ISDEMIR) است كه در بندر اسكندرون در جنوب تركيه و ساحل مديترانه واقع شده است. اين كارخانه 3/5 ميليون تني كه از روش كوره بلند براي توليد فولاد خام استفاده مي‌كند در سال 1970 توسط بخش دولتي احداث و از 1975 توليد را آغاز كرد. ايزدمير تنها كارخانه‌اي است كه همزمان دو خط توليد مقاطع تخت و طويل را در فرآيند توليد خود در اختيار دارد. در سال 2002 تمام سهام دولتي اين كارخانه توسط سازمان خصوصي‌سازي تركيه به گروه فولاد اردمير واگذار شد.
تحولات دهه هشتاد تركيه يا جراحي اقتصاديتا اواخر دهه ۷۰ ميلادي، اقتصاد تركيه اقتصادي دولتي بود كه در آن كنترل تجارت، ارز واعتبارات بانكي توسط دولت انجام مي‌شد. ارزش لير به‌طور مصنوعي بالا نگه داشته شده بود و انگيزه‌اي براي صادرات وجود نداشت.
در اين راستا كارآفرينان كاملا وابسته به دولت و بوروكراسي بودند و لذا به جاي بهره‌گيري از فرصت‌هاي ايجاد شده توسط بازار، فقط در صدد استفاده از امكانات و يارانه‌هاي دولتي بودند. در اين شرايط دوره اصلاحات اقتصادي تركيه با روي كار آمدن حزب مام ميهن توسط تورگوت اوزال در 1983 شروع شد.
اقدامات تورگوت اوزال كه به جراحي اقتصادي تركيه معروف شد شامل: آزادسازي نرخ ارز در جهت افزايش صادرات، تشويق سرمايه‌گذاري خارجي و همچنين كاهش دولت‌سالاري و واگذاري شركت‌هاي دولتي به بخش خصوصي بود. نكته جالب اينجا است كه بخشي از اين سياست‌ها در جهت بهره‌برداري هوشيارانه از فرصت گسترش مبادلات با ايران بود كه در آن زمان تحت تاثير شرايط جنگ تحميلي قرار داشت. اين الگوي اقتصادي در ادوار بعد نيز مورد استفاده دولتمردان قرار گرفت.
ظهور بخش خصوصي و تمركز بر صادراتسياستهاي تورگوت اوزال مبني بر آزادسازي اقتصاد دولتي تركيه اگرچه موج تورم بي سابقه‌اي را در سال‌هاي بعد به دنبال داشت، اما براي بسياري از صنايع اين كشور به‌خصوص صنعت فولاد نقطه عطفي بود كه سرآغاز رشد و توسعه اين صنعت را رقم زد. در اين دوره بود كه انجمن مستقل تجار و صنعتگران شكل گرفت و زمينه فعاليت صاحبان حرفه و سرمايه بخش خصوصي پديد آمد. همچنين بالا رفتن قيمت ارزهاي خارجي و گران شدن كالاهاي وارداتي در اين دوره موجب تشويق سرمايه‌گذاران براي توليد و صادرات محصولات شد.
به علت محدود بودن منابع سنگ‌آهن در تركيه و همچنين سرعت بازگشت سرمايه در روش كوره قوس الكتريكي، حركت صنعت فولاد در اين دوره با نصب و راه‌اندازي كوره‌هاي قوس الكتريكي (EAF) آغاز شد و به‌طور پيوسته ادامه يافت.
امروز انجمن توليد كنندگان فولاد تركيه 25 عضو دارد كه به جز سه كارخانه ذكر شده فوق يعني اردمير، ايزدمير و كاردمير كه از روش كوره بلند استفاده مي‌كنند، توليد ساير كارخانه‌ها به روش كوره‌هاي قوس الكتريكي و ذوب قراضه انجام مي‌شود.
از جمله بزرگ‌ترين اين واحدها مي‌توان كارخانه 3 ميليون تني كولاك اوغلو متالورژي (colakoglu Metalurji) را نام برد كه داراي يك كوره قوس با ظرفيت 340 تن و توان 250 مگاوات است. همچنين كارخانه‌هاي ICDAS، MMK، و EGE Celik كه ظرفيت‌هاي 2 تا 5 ميليون تن دارند نيز در دوره توسعه يافتند.
در سال 1996 تركيه توافق‌نامه‌اي با انجمن فولاد و زغال سنگ اروپا (ECSC) امضا كرد كه بر اساس آن كليه عوارض گمركي مبادلات فولاد بين تركيه و كشورهاي اتحاديه اروپا حذف مي‌شد. اين موافقت‌نامه كه به تركيه اجازه مي‌داد محصولات فولادي خود را به كليه كشورهاي عضو اتحاديه اروپا صادر كند، باعث تسريع بيشتر در جذب سرمايه‌گذاري و توسعه صنعت فولاد اين كشور شد.
علاوه‌بر اين موقعيت جغرافيايي مناسب اين كشور و داشتن سواحل طولاني در مجاورت درياي مديترانه باعث شد تركيه به خوبي از عهده توليد و تامين فولادهاي مورد نياز بازارهاي اروپايي برآيد.
تركيب توليد محصولات فولادي در كشور تركيه بيشتر بر مقاطع طويل متمركز است. به‌طوري‌كه از توليد 35 ميليون تني فولاد اين كشور 81 درصد به مقاطع طويل، 17 درصد به محصولات تخت و 2 درصد به فولادهاي آلياژي و خاص اختصاص دارد.
از لحاظ روش توليد نيز 74 درصد توليد فولاد تركيه از طريق بازيافت و ذوب قراضه انجام مي‌گيرد. هم‌اكنون به خاطر رعايت الزامات زيست محيطي مورد نظر اتحاديه اروپا، فولادسازان تركيه شديدا به دنبال اجراي پروژه‌هاي زيست محيطي و كاهش آلاينده‌هاي صنعتي هستند.
خاور ميانه و حاشيه خليج فارس- بزرگ‌ترين بازار صادراتي تركيهبهرغم حضور گسترده چين در بازارهاي منطقه، كشور تركيه توانسته جايگاه مناسبي در بازارهاي منطقه به‌خصوص خاورميانه براي خود كسب كند. صادرات تركيه در سال 2012 بالغ بر 19 ميليون تن بوده است (نمودار 3)؛ كه از اين مقدار حدود 35 درصد به مقصد كشورهاي خاورميانه و حاشيه خليج فارس بوده و در رتبه‌هاي بعدي كشورهاي قاره آمريكا، منطقه شمال آفريقا، اتحاديه اروپا و كشورهاي خاور دور قرار دارند.
در كنار صادرات فولاد به كشورهاي مختلف، سرانه مصرف داخلي فولاد تركيه نيز در سال‌هاي گذشته همواره رو به افزايش بوده و از 200 كيلوگرم در سال 2000 به بيش از 380 كيلوگرم در سال 2012 رسيده است. (نمودار 4)
جانمايي مناسب كارخانه‌هاي فولاد تركيه كليد موفقيت در صادراتتقريبا تمام كارخانه‌هاي فولاد تركيه در مجاورت آب‌هاي آزاد و درياي مديترانه و درياي سياه قرار دارند (نقشه مجاور). عمده فولادسازان تركيه در چهار منطقه مرمره در شمال غرب كشور، كارادنيز در شمال، ازمير در جنوب غرب و اسكندرون در جنوب شرق كشور مستقر هستند. مجاورت با آب‌هاي آزاد موقعيت استراتژيكي را براي دسترسي به مواد اوليه و همچنين صادرات محصولات فولادي تركيه فراهم كرده است. بسياري از فولادسازان تركيه در كنار سايت‌هاي توليدي خود داراي بنادر اختصاصي هستند. به عنوان مثال گروه فولاد اردمير داراي دو بندر اختصاصي در درياي سياه و درياي مديترانه براي تخليه و بارگيري مواد اوليه و محصولات فولادي است.
تركيه بزرگ‌ترين بازيگر در بازار قراضه جهانتركيه بيشترين تعداد كارخانه‌هاي قوس الكتريكي را در جهان داشته كه اين كشور را به بزرگ‌ترين وارد‌كننده قراضه در دنيا تبديل كرده است (نمودار 5).
واردات قراضه اين كشور در سال 2012 بيش از 22 ميليون تن بوده كه 60 درصد آن از كشورهاي اتحاديه اروپا و CIS، و 26 درصد از ايالات متحده تامين شده است، بنابراين بي جهت نيست كه تمام فعالان بازار جهاني قراضه نگاه ويژه‌اي به تركيه داشته و تحولات اين بازار را به دقت رصد مي‌كنند. امروزه در تجارت بين المللي مبناي قيمت قراضه در جهان بر اساس قيمت CFR قراضه در بنادر تركيه تعيين مي‌شود.
هزينه‌هاي بالاي توليد – تلاش براي افزايش بهرهورييكي از موضوعات مهمي كه فولاد سازان تركيه با آن سروكار دارند بالا بودن هزينه‌هاي توليد به‌خصوصي قيمت انرژي است. قيمت برق در تركيه از اكثر كشورهاي اروپايي بالاتر است. در سال 2013 قيمت برق مشتركين خانگي به‌طور متوسط 36/0 لير به ازاي هر كيلو وات ساعت (با احتساب لير 1500 توماني تقريبا معادل 540 تومان) و قيمت برق مشتركين صنعتي به‌طور متوسط 24/0 لير (حدود 360 تومان) بوده است. همچنين بهاي پرداختي مشتركين صنعتي براي يك متر مكعب گاز در همين سال 89/0 لير (حدود 1330 تومان) بوده است.
تعرفه برق در همين سال براي صنايع ايران به ازاي هر كيلووات ساعت به‌طور متوسط 43 تومان و قيمت گاز براي بخش صنعت 70 تومان در هر متر مكعب بوده است. در همين شرايط ميلگرد تركيه براي صادرات به عراق در همين ماه آوريل 2014 به قيمت 580 دلار (معادل 1800 تومان) درب كارخانه پيشنهاد مي‌شود كه از قيمت ميلگرد در بازار ايران پايين‌تر است!
با توجه به اينكه عمده مواد اوليه اصلي فولاد تركيه مانند قراضه از خارج كشور وارد مي‌شود و رشد اقتصادي سال‌هاي اخير نيز موجب بالا رفتن دستمزدها شده است، بنابراين صنايع فولاد به سرعت در حال پيگيري پروژه‌هاي ارتقاي تكنولوژي و افزايش بهره‌وري انرژي و نيروي انساني جهت افزايش توان رقابت در بازارهاي جهاني هستند.
با اين حال حاشيه سود فولادسازان تركيه هيچ‌گاه بالا نبوده است. به عنوان مثال حاشيه سودگروه فولادسازي اردمير شامل دو كارخانه ارغلي و اسكندرون با مجموع 8 ميليون تن توليد فولاد، در سال 2012 حدود 4/4 درصد بوده و در بهترين سال‌ها نيز از 11 درصد فراتر نرفته است.
در پايان اين گزارش تعدادي از كارخانه‌هاي مهم فولاد تركيه به همراه آمار توليد سال 2012 و همچنين ميزان سرانه توليد فولاد در آنها بر اساس گزارش انجمن توليد كنندگان فولاد تركيه، در جدول كنار معرفي شده‌اند. چنانچه اين اعداد را براي كارخانه‌هاي با فرآيند توليد مشابه در كشورمان به‌خصوص بخش دولتي محاسبه كنيم متوجه تفاوت آشكار در راندمان نيروي انساني خواهيم شد.
*سرمميز شركت TUV NORD و كارشناس صنعت فولاد
سيد‌محمد‌رضا دانشگر*
فولاد
