میزان ذخایر گواهی شده خاك های صنعتی نیز بر اساس آمار بیش از ۴۶۰ میلیون تن است.
اهمیت خاك های صنعتی در تولید کاشی و سرامیک به خوبی مشهود است به طوری كه سال گذشته میزان تولید كاشی و سرامیك در کشور بیش از ۴۵۰ میلیون متر مربع بود. ارزش محصولات تولیدی بالغ بر ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ میلیارد تومان اعلام شده است كه برای تولید این مقدار کاشی و سرامیک حدود ۹ تا ۵/۹ میلیون تن خاک‌های صنعتی مصرف شده است.
نكته مهم آن است كه ارزش مواد اولیه معدنی در سر معدن که غالباً به صورت کلوخه معدنی و غیرفرآوری شده از معادن خاک‌های صنعتی عرضه شده کمی بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است و همان گونه كه ملاحظه می‌شود ارزش مواد اولیه تنها حدود۴/۲درصد از ارزش محصولات تولیدی کاشی را شامل می شود.
در گفت و گو با هادی میررحیمی دبیر كمیته خاك های صنعتی خانه معدن ایران جزئیات بیشتری را درباره پتانسیل ها، تعداد معادن فعال ، میزان استخراج، مصرف ، صادرات و ارزش محصولات مرتبط جویا شده ایم كه متن آن را در ادامه می خوانید:
** به عنوان نخستین سوال بفرمایید در زمینه خاك های صنعتی چه پتانسیل هایی در كشور وجود دارد؟ معادن خاک‌های صنعتی که به طور عمده مورد مصرف بدنه (بیسکویت) کاشی، سرامیک و چینی بهداشتی بوده و به مقدار کم در تهیه لعاب، انگوب، چینی مظروف، مقره‌سازی و نظایر آن مصرف می‌شود. برابر آمار منتشر شده توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت، در معادن خاک‌های صنعتی در سال ۱۳۹۰ جمعاً در حدود ۳۵۱ معدن فعال بوده و مقدار در حدود ۸,۰۰۰,۰۰۰ تن (تعدیل و اصلاح شده) انواع خاک‌های صنعتی به شرح زیر استخراج و مورد مصرف قرارگرفته است. کل ذخیره گواهی شده معادن فوق بدون احتساب ماده معدنی سیلیس و دولومیت بالغ بر ۴۶۰ میلیون تن است.
همچنین تخمین زده می‌شود معادن یاد شده زمینه اشتغال در حدود ۷,۵۰۰ نفر به طور مستقیم و ۶۰,۰۰۰ نفر به طور غیر مستقیم را فراهم آورده‌اند.
** چند نوع خاك صنعتی در كشور داریم و میزان تولید هر كدام چقدر است؟ تولید خاک‌های صنعتی شامل خاک صنعتی (رس‌های صنعتی) در سال ۱۳۹۰ به میزان حدود ۴,۹۰۰,۰۰۰ تن از ۱۹۰ معدن فعال کشور عمدتاً در استان‌های فارس، سمنان، یزد، قزوین، مرکزی و سایر استان‌ها استخراج شده است.
- کائولن (غیرفرآوری شده) كه در سال ۱۳۹۰ به میزان حدود ۷۶۴,۰۰۰ تن از ۲۴ معدن فعال کشور و عمدتاً در استان‌های آذربایجان شرقی، خراسان رضوی، قزوین و سایر استان‌ها استخراج شده است.
- فلدسپات (سدیک و پتاسیک) كه در سال ۱۳۹۰ به میزان حدود ۵۸۰,۰۰۰ تن از ۷۱ معدن فعال کشور و عمدتاً در استان‌های همدان، یزد، مرکزی، کرمان، سمنان، زنجان، قزوین و سایر استان‌ها استخراج شده است.
- فلدسپات- کائولن (کائولن- فلدسپات) كه در سال ۱۳۹۰ به میزان حدود ۲۲۵,۰۰۰ تن از ۱۰ معدن فعال کشور عمدتاً در استان اصفهان، قزوین و سایر استان‌ها استخراج شده است.
- خاک نسوز (عمدتاً بال‌کلی) كه در سال ۱۳۹۰ به میزان حدود ۱۹۰,۰۰۰ تن از ۲۷ معدن فعال کشور و عمدتاً در استان‌های یزد، اصفهان و سایر استان‌ها استخراج شده است.
- بنتونیت (سرامیک و ریخته‌گری) كه در مجموع به میزان ۴۰۰,۰۰۰ تن از ۵۹ معدن فعال کشور عمدتاً در استان‌های خراسان جنوبی، اصفهان، قزوین، سمنان، کرمان، خراسان رضوی و سایر استان‌ها استخراج شده که در حدود ۵۰ درصد آن در صنعت کاشی مصرف شده است.
- سایر خاک‌ها نیز شامل دولومیت و سیلیس به میزان ۳ تا ۵ درصد برای بدنه کاشی و سرامیک از معادن مختلف از جمله آذربایجان‌غربی، قزوین، اصفهان و ... حدود ۳۰۰,۰۰۰ تن در سال ۱۳۹۰ استخراج شده است.
** مصرف خاك های صنعتی كشور سالانه چه میزان است؟ مصرف خاك های صنعتی در سال ۱۳۹۰ برابر آمار رسمی وزارت صنعت و معدن و تجارت در مجموع حدود ۷,۱۵۹,۰۰۰ تن انواع خاک‌های مورد مصرف بدنه کاشی و سرامیک و چینی بهداشتی از نزدیک به ۳۵۱ معدن فعال در سراسر کشور استخراج شده است. در سطور آتی به آمار تولید و مصرف خاک‌های صنعتی در سال ۱۳۹۱ اشاره شده است.
** وضعیت اکتشاف، استخراج و فرآوری خاك های صنعتی چگونه است؟ اکتشاف طبق مطالعات انجام شده به جز تعداد کمی از معادن که در گذشته‌های دور در آنها اکتشافات سیستماتیک (سطحی و تحت‌الارضی) به منظور ارزیابی کمی و کیفی ذخیره انجام گردیده است؛ متاسفانه در اکثریت معادن فوق، اکتشافات معدنی، محدود به حفر تعدادی ترانشه و چاهک و تهیه نقشه‌های مقدماتی و سپس تعیین ذخیره و صدور گواهینامه کشف بوده است. نتیجه اینکه در اکثریت معادن یاد شده شناخت و اطلاعات لازم و کافی نسبت به کمیت و کیفیت کانسار در عمق وجود ندارد.
استخراج استخراج در معادن خاک صنعتی به استثنای معدودی از معادن، غالباً به روش غیرعلمی، استخراج غیر اصولی و غیر تخصصیانجام می‌گیرد. نبود نظارت‌های جدی در امر بهره‌برداری از معادن فوق و استمرار آن نهایتاً منجر به تضییع سریع ذخایر معدنی کشور از طرفی و نیز وارد شدن خسارات و آسیب‌های جدی به بهره‌برداران حرفه‌ای می‌شود.
فرآوری در اکثریت قاطع معادن خاک صنعتی عرضه مواد
معادن خاک‌های صنعتی که به طور عمده مورد مصرف بدنه (بیسکویت) کاشی، سرامیک و چینی بهداشتی بوده و به مقدار کم در تهیه لعاب، انگوب، چینی مظروف، مقره‌سازی و نظایر آن مصرف می‌شود.
معدنی به صورت کلوخه (خام) می‌باشد. فقط در تعدادی از معادن که شاید به کمتر از ۳۰ یا ۴۰ معدن محدود می‌شود با استفاده از خطوط خردایش مواد با دانه‌بندی ۰- ۱۵ میلی‌متر عرضه می‌گردد. در حال حاضر عمده مصرف کارخانجات کاشی و سرامیک در همین طیف دانه‌بندی مصرف می‌شود.
در بحث فرآوری به مفهوم اخص، علیرغم وجود ذخایر معدنی بسیار خوب فقط دو واحد شستشوی کائولن وجود دارد که به دلیل وجود مشکلاتی در تولید، هنوز پاسخگوی نیازهای گسترده داخلی نبوده و توان حضور در بازارهای بین‌المللی وجود ندارد.
در مواردی نیز واحدهای تهیه خاک‌های دانه‌بندی و پودر و پروسس کردن خاک‌های صنعتی در زمینه فلدسپات، بال‌کلی و نظایر آن انجام می‌گیرد که تعداد این واحدها نیز از عدد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند.
درنتیجه تولید معادن به دلیل حجم پائین ذخایر، پراکندگی و عدم تجمیع معادن و نیز عدم سرمایه‌گذاری مناسب،غالباً به صورت خام به مصرف‌کننده عرضه می‌شود.
ذکر این نکته بسیار ضروری است که در کارخانه های کاشی، سرامیک و چینی بهداشتی در کشور به منظور آماده‌سازی مواد معدنی خطوط کاملی از سنگ‌شکن‌های اولیه، ثانویه و آسیاب‌های بال‌میل تا تهیه دوغاب و گرانول را برخلاف رویه‌های متداول در کارخانجات دنیا نصب و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد که خود یکی از دلایل مهم عدم سرمایه‌گذاری جدید به منظور ایجاد واحدهای خردایش و دانه‌بندی و فرآوری در معادن به شمار می‌رود.
** آمار کارخانه های تولید کاشی، سرامیک و چینی بهداشتی و تولیدات آنها را بیان كنید. بر اساس آمار انجمن تولیدکنندگان کاشی و سرامیک در سال ۱۳۹۱ تعداد ۱۰۰ کارخانه کاشی فعال در حدود ۴۵۰ میلیون متر مربع انواع کاشی و سرامیک کشور را تولید كرده‌اند اما ظرفیت ثبت شده در حدود ۶۵۰ میلیون متر مربع با سرمایه‌گذاری در حدود ۵/۳ میلیارد دلار است..
در سال یاد شده در کل کشورهای دنیا در حدود ۱۱ میلیارد متر مربع انواع کاشی و سرامیک تولید شده است. از نظر میزان تولید هم‌اکنون کشور ایران رتبه چهارم جهان را پس از چین، برزیل و هندوستاندر اختیار دارد.
همچنین در سال ۱۳۹۱ مقدار ۹۰ میلیون متر مربع از تولیدات کاشی به کشورهای همسایه صادر شده است كه رتبه صادراتی کشور در جایگاه پنجم قرار دارد.
بیش از ۴۰ درصد تولیدات کشور در استان یزد و بقیه در استان‌های قزوین، اصفهان، آذربایجانشرقی، تهران، کرمانشاه و ... است..
کارخانه های چینی بهداشتی نیز به تعداد ۱۸ کارخانه بزرگ و حدود ۱۰۵ کارگاه (کارخانه کوچک) در سال ۱۳۹۱ در حدود ۱۵۰ هزار تن تولیدات داشته‌اند.
حدود ۳۰ درصد تولیدات این کارخانه ها به خارج از کشور (عمدتاً کشورهای همسایه) صادر شده است.
** ارزش تولیدات و فروش خاك صنعتی و محصولات مرتبط با آن چه میزان است؟ - در سال ۱۳۹۱ بنا بر اظهار انجمن تولیدکنندگان سرامیک و سازمان توسعه صادرات، تولید کاشی و سرامیک در کشور بالغ بر ۴۵۰ میلیون متر مربع بوده است. ارزش محصولات تولیدی بالغ بر ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ میلیارد تومان اعلام شده است. برای تولید این مقدار کاشی و سرامیک در حدود ۹ تا ۵/۹ میلیون تن خاک‌های صنعتی بدنه مصرف شده است. ارزش مواد اولیه معدنی در سر معدن که غالباً به صورت کلوخه معدنی و غیرفرآوری شده از معادن خاک‌های صنعتی عرضه شده کمی بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است.
ملاحظه می‌شود که ارزش مواد اولیه تنها حدود۴/۲درصد از ارزش محصولات تولیدی کاشی را شامل می‌گردد همچنین معادل همین مقدار یا کمی بیش از آن هزینه حمل خاک‌ها به کارخانجات مصرف‌کننده را تشکیل می‌دهد. ناگفته پیداست که سهم مواد اولیه معدنی در قیمت تمام شده بدنه کاشی و سرامیک بسیار ناچیز بوده (در حدود ۵ تا ۷ درصد) و تا رسیدن به نرم جهانی (در حدود ۱۵تا ۲۰ درصد) فاصله زیادی دارد.
بر اساس آمار انجمن تولیدکنندگان کاشی و سرامیک، تولید چینی بهداشتی در سال ۱۳۹۱ بالغ بر۱۵۰,۰۰۰تن گزارش شده است. مقدارخاک‌های صنعتی مصرفی در این بخش که عمدتاً فرآوری و خردایش شده می‌باشد ، حدود ۱۸۰,۰۰۰ تن شامل ۳۵ تا ۴۰ درصد کائولن فرآوری شده، ۲۵ تا ۳۰ درصد فلدسپات دانه‌بندی و ۳۵ درصد انواع بال‌کلی دانه‌بندی و کلوخه بوده است.
- در سال مورد گزارش حدود ۳۰۰,۰۰۰ تن انواع فلدسپات عمل‌آوری شده (پودر) و کائولن فرآوری شده که عمدتاً از معادن داخلی تهیه می‌شود در صنعت لعاب مصرف شده است.
- با عنایت به مطالب فوق در سال ۹۱ حدود ۱۰ میلیون تن انواع خاک‌های صنعتی داخلی در صنعت کاشی و سرامیک و صنایع چینی بهداشتی کشور مصرف شده است.
** وضعیت تولید و صادرات خاک‌های صنعتی چگونه است؟
در سال ۱۳۹۰ بنابر آمار منتشر شده توسط «شبکه معدن» در حدود ۱۵۰,۰۰۰ تن انواع فلدسپار و کائولن کلوخه و دانه‌بندیبه کشورهای حاشیه خلیج فارس صادرگردیده است که به لحاظ اقتصادی اهمیت چندانی ندارد. درحالی که خاک فرآوری شده این گروه در دنیا، هم‌اکنون سهم قابل توجهی از تجارت دنیا را تشکیل می‌دهد.
** مشکلات و تنگناهای پیش روی معدنکاران چیست؟ - از دغدغه‌های مهم این بخش، سختگیری‌های بیش از حد سازمان‌هایی چون منابع طبیعی، محیط زیست و نظایر آن، اخذ تعهدنامه‌های سنگین و غیر موجه و آشکارا مغایر با قانون و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی معادن است.
همچنین آشنایی كامل نداشتن کارشناسان و مدیران سازمان‌های یاد شده با فرآیندهای اکتشاف و بهره‌برداری از معادن و دخالت‌های فراوان و غیر اصولی آنان منجر به کند شدن و حتی توقف امور مربوط به اکتشاف و بهره‌برداری معادن شده است. در نهایت عملکرد سازمان‌های فوق موجب تحمیل هزینه‌های سنگین به معدنکاران شده و نیز موجب اتلاف وقت و انرژی جدی مدیران شرکت‌های معدنی می‌شود.
- حضور معارضان محلی به اشکال مختلف و اخلال در امر اکتشاف و بهره‌برداری
مصرف خاك های صنعتی در سال ۱۳۹۰ برابر آمار رسمی وزارت صنعت و معدن و تجارت در مجموع حدود ۷,۱۵۹,۰۰۰ تن انواع خاک‌های مورد مصرف بدنه کاشی و سرامیک و چینی بهداشتی از نزدیک به ۳۵۱ معدن فعال در سراسر کشور استخراج شده است.
از معادن امروز در اکثریت معادن ایران (به ویژه معادن بخش خصوصی) بسیار پر رنگ است.
- بالا بودن سطح توقع و انتظارات غیر قانونی برخی ارگان‌ها و نهادهای محلی دولتی از قبیل شوراهای اسلامی محلی و برخی از افراد با نفوذ از بهره‌برداران معدنی.
- مشکلات مهم معدنکاران این بخش، حضور تعداد زیادی از معدنکاران غیر حرفه‌ای و فاقد صلاحیت‌های فنی و مالی است که از طرفی موجب تضییع ذخایر معدنی تجدید ناپذیر می‌گردد ؛ از طرف دیگر با عرضه بی‌رویه و قیمت‌های بسیار نازل صدمات جدی به معدنکاران حرفه‌ای وارد می‌شود.
- کمبود جدی ماشین‌آلات معدنی به واسطه محدودیت‌های ساخت در داخل و واردات، این کمبود به ویژه در سال‌های آینده که توام با توسعه بخش معدن و افزایش استخراج در سال‌های باقیمانده از برنامه پنج‌ساله پنجم بسیار خواهد بود.
- پائین بودن سقف اعتبارات و نبود حمایت مناسب توسط صندوق بیمه سرمایه‌گذاری معادن و نیز طولانی بودن زمان اخذ تسهیلات و عدم حمایت مؤسسات مالی و بانکی دولتی و خصوصی از بهره‌برداران این بخش.
- اهتمام نداشتن به امر اکتشاف اصولی و سیستماتیک (سطحی و تحت‌الارضی) ذخایر معدنی و دستیابی نداشتن به شناخت کمی و کیفی ذخایر و امکان تفکیک گریدهای مختلف مواد معدنی و نهایتاً نبود نظارت جدی در امر استخراج مواد معدنی در قالب طرح‌های اجرایی اصولی.
- کمبود و نبود واحدهای عمل‌آوری (پروسس کردن خاک‌ها) و فرآوری با هدف پرهیز از خام فروشی مواد معدنی.
- نبود امکانات و زیرساخت‌ها در بخش حمل ریلی و جاده‌ای، پائین بودن ظرفیت ناوگان حمل و نقل جاده‌ای از معضلات مهم معدنکاران به شمار می‌رود. در سنوات گذشته به دلایل فوق و نیز به دلیل فقدان شرکت‌های بزرگ حمل و نقل و اتکا به سیستم خود راننده، آهنگ رشد هزینه‌های حمل بسیار بالا بوده که موجب اختلال در تولید معادن و کارخانه های مصرف‌کننده شده است.
** برای برون رفت از مشکلات چه راهكارهایی را توصیه می كنید؟ - اجرای کامل قانون و آئین‌نامه‌های معادن به ویژه اجرای مقتدرانه قانون پنجره واحد.
- تکیه بر نیروی کارشناسی و حقوقی متبحر و برجسته در مذاکرات فیمابین معاونت معدنی وزارت در مواجه با سازمان‌های محیط زیست، منابع طبیعی، مرتع‌داری و جنگل‌ها، آبخیزداری و نظایر آن که خروجی آن توافق‌نامه‌های یاد شده قانون معادن و منافع بهره‌برداران و مکتشفین معادن به طور کامل رعایت شده باشد. به عنوان مثال در تنظیم توافق‌نامه مورخ اسفند ماه ۹۱ به نظر می‌رسد بخش قابل توجهی از اختیارات قانونی وزارت صنعت، معدن و تجارت سلب و به وزارت جهاد کشاورزی واگذار گردیده است که این توافق‌نامه به نظر می‌رسد هرچه زودتر لغو و توافق‌نامه دیگری که حافظ منافع بخش معدن کشور باشد جایگزین گردد.
- رسیدگی خارج از نوبت به دعاوی و شکایات تولیدکنندگان معدنی در دادسراهای ویژه در راستای دفع و رفع مزاحمت‌ها و عوامل مخل به امر معدنکاری.
- اصلاح و اجرای قانون و آئین‌نامه مربوط به نحوه محاسبه و اخذ حقوق دولتی و به ترتیبی که مبنای محاسبه درصدی از بهای ماده معدنی در سنگر‌های معدن باشد.
- استقلال مؤسسه بیمه سرمایه‌گذاری معادن و بالا بردن سقف اعتبارات و اختیار مؤسسه مذکور و روان‌سازی و کوتاه کردن فاصله زمانی امر اخذ تسهیلات به ویژه جلوگیری از خودرایی‌های بانک‌های عامل در پرداخت تسهیلات.
- تقویت اهرم‌های نظارتی در امر اکتشاف، استخراج و فرآوری معادن با هدف حفظ و صیانت از ذخایر معدنی و بهره‌برداری بهینه از ذخایر و ثروت‌های تجدید ناپذیر معدنی با رویکرد حفاظت از محیط زیست و سایر منابع طبیعی.
- اجرای کامل قانون معادن در خصوص ایجاد زیرساخت‌ها، به ویژه ایجاد و توسعه و تقویت ناوگان حمل و نقل ریلی، جاده‌ای و به ویژه برنامه‌ریزی برای تشکیل شرکت‌های بزرگ حمل و نقل جاده‌ای، ایجاد و توسعه شبکه‌های برق و آب مورد نیاز معادن جهت تسهیل سرمایه‌گذاری در امر فرآوری معادن و نیز پوشش‌دهی معادن با زیرساخت‌های مخابراتی و برخورداری از اینترنت و ... . یادآوری می‌کند علیرغم اینکه قیمت سوخت در کشور ما نسبت به اکثر کشورهای دنیا خیلی پائین می‌باشد معهذا سهم هزینه‌های حمل و نقل در قیمت تمام شده کالا خیلی بالاست. در این رابطه ضروری است طرح جامع حمل و نقل هرچه سریع‌تر تهیه گردد.
- توسعه سرمایه‌گذاری در معادن، اهتمام به مکانیزه کردن معادن، برخورداری از علم و فناوری روز دنیا در امر اکتشاف، استخراج و فرآوری معادن، در همین راستا تشویق و زمینه‌سازی برای جذب سرمایه‌های خارجی و نهایتاً توسعه پایدار بخش معدن و صنایع معدنی کشور.
- اهتمام بهاجرای قوانین مصوب برنامه پنج ساله و تامین منابع مالی و ساز وکارهای لازم، به عنوان مثال هم‌اکنون مواد ۶۹ الی ۷۸ از فصل پنجم قانون برنامه پنج ساله پنجم مربوط به بهبود فضای کسب و کار، ماده ۱۵۷ از بخش صنعت و معدن مربوط به توسعه امر اکتشاف به ویژه حمایت از بخش خصوصی در امور اکتشاف معادن و نیز ماده ۱۵۹ از همین بخش موضوع تسهیل و تشویق سرمایه‌گذاری صنعتی و معدنی (ماده ۱۳۸) و اعمال معافیت‌های مالیاتی به ویژه برخورداری از معافیت‌های ماده ۱۳۲ قانون مالیات‌های مستقیم.
- جلوگیری از تدوین قوانین و مقررات ضد و نقیض در حوزه‌های مختلف و بازنگری و رفع قوانین مغایر، به عنوان مثال قوانین و مقررات تدوین شده در بخش منابع طبیعی و محیط زیست در موارد عدیده‌ای با قوانین و مقررات معدن هم‌خوانی نداشته و حتی ناقض هم می‌باشد.
- ایجاد عرصه و فضای لازم برای حضور و رقابت بخش خصوصی واقعی و محدودکردن فعالیت شرکت‌های دولتی و شبه‌دولتی از طریق اجرای کامل ماده ۴۴ قانون اساسی مبنی بر خصوصی‌سازی.
- تعریف و تدوین قوانین و لوایح و دستورالعمل‌ها به منظور کمک به امر صادرات مواد معدنی عمل‌آوری و فرآوری شده و برخورداری بهره‌برداران معدنی از مزیت‌های اقتصادی بخش معدن که نهایتاً بتوان شعار «معدن به جای نفت» را محقق كرد.
